Związku z rocznica wybuchu powstania w getcie(Warszawa) należy przedstawić prawdę o heroizmie walczących Żydów. Postanowiłem poszukać po Internecie i natrafiłem na fajny artykuł. Z powodu swoich rozmiarów skróciłem go.

"Prawie wszystkie napisane dotychczas - a przecież napisano wiele książek i artykułów o powstaniu warszawskich Żydów - to albo perfidna fałszywka tych, którzy szukają własnej sławy w zapomnieniu innych, albo błąd wynikający z niedostatecznej wiedzy i ufnego stosunku do pozostających przy życiu świadków, którzy wysmażyli swoje opowiadania i skrócone wersje, pomniejszające innych, i - rzecz jasna - upiększające ich samych" - pisał Chaim Lazar-Litai w swojej książce "Masada w Warszawie".
Również w Polsce propaganda peerelowska od samego początku fałszowała obraz powstania. Żydowską Organizację Bojową (ŻO traktowała jako jedyną liczącą się uczestniczkę powstania, mimo że jej rzeczywisty udział w powstaniu był drugoplanowy. O jej wyeksponowaniu przez pezetpeerowskich historyków zadecydowała komunistyczna, prosowiecka orientacja.
Władze PRL konsekwentnie przemilczały udział w powstaniu ściśle współdziałającego z Armią Krajową Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW). Jako liczniejszy, lepiej uzbrojony i wyszkolony przez polskich instruktorów ŻZW stawiał długotrwały opór Niemcom (od 19 do 27 kwietnia 1943 r.). Dla porównania - słabo uzbrojeni i nieprzygotowani do walki bojowcy ŻOB byli w stanie bronić się efektywnie jedynie kilkanaście godzin pierwszego dnia powstania.
Formalny upadek komunizmu nie przerwał zmowy milczenia wokół ŻZW. Do dzisiaj nie brakuje zwolenników "historycznego uśmiercenia" prawdy o podstawowym udziale żołnierzy tej formacji w powstaniu. Popyt na to gigantyczne kłamstwo trwa, zmieniło się tylko jego podłoże. Wizja Polski "antysemitów", forsowana przez filosemitów i żydowski ruch roszczeniowy, nie wytrzymuje porównania z faktami polsko-żydowskiego braterstwa broni. Na tle piętrzących się kłamstw i półprawd na temat powstania w getcie warszawskim warto zwrócić uwagę na dwie żydowskie publikacje: "Prawda o powstaniu w getcie warszawskim" autorstwa żydowskiego publicysty Aleksandra Swiszczewa, która ukazała się na łamach "Shalom New York"[1], oraz "Zmienne oblicze pamięci. Kto obronił Getto Warszawskie?" Moshe Arensa opublikowaną w "The Jerusalem Post"[2] 23 kwietnia 2003 r. - w 60. rocznicę powstania.

Geneza ŻZW
W listopadzie 1939 r. u jednego z oficerów Związku Walki Zbrojnej, kapitana Henryka Iwańskiego ps. "Bystry", pojawiło się czterech Żydów - oficerów Wojska Polskiego - z porucznikiem Dawidem Mordechajem Apfelbaumem. Zaproponowali Iwańskiemu utworzenie żydowskiej grupy bojowej, która stałaby się częścią polskiego podziemia. Pod koniec grudnia grupa została powołana do życia (liczyła 39 ludzi), złożyła przysięgę i otrzymała nazwę Żydowskiego Związku Wojskowego. Po przysiędze kapitan Iwański wręczył członkom ŻZW 39 pistoletów vis. 30 stycznia 1940 r. informację o powstaniu ŻZW przesłano do generała Sikorskiego. W latach 1940-1942 komórki ŻZW powstały w całej Polsce; najsilniejsze ogniwa istniały w Lublinie, we Lwowie i w Stanisławowie. Trzon organizacji tworzyli członkowie młodzieżowej organizacji "Betar" i dwóch organizacji syjonistycznych.
Głównym celem działalności ŻZW w 1940 r. było przeprawienie przez granicę polsko-węgierską swoich członków, szczególnie oficerów, do polskich dywizji formowanych we Francji i Anglii.

Eksterminacja Żydów i słabość lewicy
Latem 1942 r. Niemcy przystąpili do planowego unicestwienia getta warszawskiego. Tak zwana wielka akcja trwała od 22 lipca do 21 września. Z Warszawy wywieziono do Treblinki i na Majdanek ponad 300 tysięcy warszawskich Żydów. W getcie pozostało ok. 50 tysięcy (według oficjalnej statystyki niemieckiej - 35 tysięcy) osób. Dopiero wówczas członkowie syjonistycznych partii lewicowo-socjalistycznych zdecydowali się stworzyć swoją organizację (razem z Bundem i komunistami). Do tego czasu nie prowadzili żadnej działalności podziemnej. "To my byliśmy prawdziwą władzą w getcie. To my decydowaliśmy, jak mają żyć ludzie, którzy pozostali w getcie. Nazywali nas `partią`. Gdy partia coś kazała, było to wykonywane" - wspomina Marek Edelman sowieckie porządki panujące w komunistycznych strukturach[3].
W ŻOB w ciągu całej jej działalności nie było ani jednego oficera Wojska Polskiego.

Przygotowania i organizacja ŻZW
W tym czasie Żydowski Związek Wojskowy działał już dwa i pół roku. Przez cały ten czas konspiratorzy otrzymywali od Armii Krajowej broń i uczyli się jej używać. W tym celu z miasta regularnie przychodził do nich instruktor - kapitan Wojska Polskiego. Ze wspomnień Henryka Iwańskiego, oficera Korpusu Bezpieczeństwa AK odpowiedzialnego za łączność z organizacjami żydowskimi, dowiadujemy się, że latem 1942 r. w ŻZW służyło 320 uzbrojonych żołnierzy. W czasie tzw. wielkiej akcji ukrywali się w bunkrach. Dlatego zginęło spośród nich "tylko" 15-20 ludzi. Dowódca ŻZW, Dawid Apfelbaum, został przez Korpus Bezpieczeństwa uprzedzony o zbliżającej się akcji Niemców. Poinformował o tym przewodniczącego Judenratu Czerniakowa i zalecił stawienie oporu.
W lipcu 1942 r. odbyło się zebranie społeczności getta, na którym byli obecni Czerniakow ze swoim zastępcą Lichtenbaumem. Raport o sytuacji przedstawili Apfelbaum i Iwański. Ich propozycje zostały odrzucone. Dowódcy ŻZW nie zdecydowali się samodzielnie wystąpić przeciwko Niemcom, obawiając się, że później to właśnie oni zostaliby obwinieni o rozpętanie krwawej rzezi. Co istotne, jak wynika ze wspomnień Iwańskiego, już na samym początku "wielkiej akcji" organizacja była odcięta od swoich składów broni, nie byłaby więc w stanie nic zrobić.
Do pierwszego otwartego wystąpienia przeciw Niemcom doszło dopiero w styczniu 1943 r., kiedy ŻZW liczył już około 500 ludzi. Potwierdza tę liczbę sama struktura organizacji oparta na tzw. piątkach - czterech żołnierzy i dowódca. Trzy piątki tworzyły oddział, cztery oddziały - pluton, cztery plutony - kompanię (240 ludzi). Z początkiem stycznia 1943 r. ŻZW liczył dwie pełne kompanie uzbrojone i wyekwipowane, a także dwie kompanie szkieletowe. Nie miały one żołnierzy ani broni, ale zakładano, że w czasie powstania masy ochotników zapełnią ich szeregi. W kwietniu 1943 r. zadanie to zostało wykonane.
Dysproporcje

w uzbrojeniu ŻZW i ŻOB
Jeśli wierzyć Markowi Edelmanowi, najlepiej przygotowana do walki była jego macierzysta ŻOB. "My, bundowcy, byliśmy jedyną organizacją polityczną mającą pieniądze. Arbeter Ring, nowojorska organizacja robotnicza, do której należał szef amerykańskich związków zawodowych Dubiński, a także towarzysze Pat i Held, od samego początku przysyłała nam pieniądze. Natomiast syjoniści nie mieli grosza. Ich towarzysze z Palestyny porzucili ich" - tłumaczył Edelman[4]. Dodał, że innym sposobem "zabierania forsy" było "terroryzowanie" "bogatych Żydów", "przemytników" czy też "żydowskich policjantów". "Kasę Judenratu ograbiliśmy na setki tysięcy złotych, obrabowaliśmy też i przedsiębiorstwo aprowizacyjne. Posunęliśmy się nawet do porwania. [Marek] Lichtenbaum, przewodniczący Judenratu na Czerniakowie, odmówił nam pieniędzy. Uwięziliśmy więc jego syna. Do Lichtenbauma napisaliśmy, że trzymamy chłopca z nogami zanurzonymi w cebrzyku z lodowatą wodą, tak że na pewno nabawi się choroby. Przyszli z pieniędzmi. Innym razem żydowski policjant, zresztą skurwysyn, nie chciał dać pieniędzy. Musieliśmy pokazać, że jesteśmy twardzi. Przyszliśmy do niego około czwartej, gdy termin ultimatum już upływał. `Nie chcesz dać?` - spytaliśmy i zastrzeliliśmy go. Po tym zdarzeniu wszyscy płacili. W sumie pieniędzy nam nie brakowało"[5].
Tymczasem Aleksander Swiszczew, powołując się na wspomnienia B. Jaworskiego (komunista i dowódca jednej z grup ŻO, podaje wręcz zatrważający stan uzbrojenia ŻOB. "W styczniu 1943 r. dysponowała ona zaledwie 2 pistoletami i 1 granatem, i to po pięciu miesiącach pracy! 19 kwietnia ŻOB posiadała tylko 70 pistoletów (50 z nich otrzymała od ŻZW, a 10 od polskich komunistów). Ani jednego karabinu maszynowego... Co więcej - ani jednego człowieka, któryby kiedykolwiek w życiu go widział, nie mówiąc już o umiejętności posługiwania się nim. Liczebność ŻOB (według jej oficjalnych danych) wynosiła w momencie powstania 500 ludzi, ale według późniejszych wspomnień dowódców ŻOB - tylko 200-300 osób. Tymczasem liczba bojowników ŻZW na początku powstania doszła do 1500 ludzi (wg wspomnień kapitana Zajdlera i niektórych innych oficerów AK). Wpływał na to fakt, że ŻZW przyjmowała do swoich szeregów wszystkich chętnych, nie oglądając się na ich przynależność partyjną. Jedynie kierownictwo pozostało rewizjonistyczne. Wśród dowódców średniego szczebla znajdujemy członka Bundu, członka Arudat-Israel i komunistę. Do ŻZW przyłączały się na autonomicznych zasadach organizacja chasydów z Bracławia i lewicowo-socjalistyczna grupa Ryszarda Walewskiego, której ŻOB nie przyjął jako `nie należącej do obozu syjonistycznego`. Komuniści i Bund również nie należeli do obozu syjonistycznego, ale ich z jakichś powodów do ŻOB przyjęto. (...) Dodajmy, że cyfra 1500 bojowników ŻZW nie obejmuje osób przyłączających się już w czasie trwania powstania. Ilu ich było - nikt nie wie".

16 godzin żobowców
Autor nie pozostawia najmniejszych wątpliwości co do proporcjonalnie nikłego udziału ŻOB w powstaniu: "Natarcie Niemców na getto rozpoczęło się nad ranem 19 kwietnia 1943 r. Pierwsze uderzenie skierowali na pozycje ŻOB przy ulicach Nalewki i Zamenhofa. Bojownicy ŻOB stawiali opór przez 16 godzin, podpalili jeden czołg i wyeliminowali z walki kilkadziesiąt Niemców, po czym wycofali się. Na tym faktycznie wyczerpuje się udział ŻOB w powstaniu. Przyznać należy, że działały jeszcze rozproszone grupy ŻOB. 20 kwietnia stawiały one jeszcze opór w czasie likwidowania przez Niemców pojedynczych bunkrów. Jednak to, co można nazwać `powstaniem w Getcie Warszawskim` w rzeczywistości trwało od 19 do 27 kwietnia. To nie z ŻOB walczyli Niemcy".

ŻZW pod polską i żydowską, ŻOB pod czerwoną flagą
Przerwawszy po 16 godzinach obronę ŻOB, Niemcy podeszli do placu Muranowskiego. Właśnie tu zawiązała się jedyna w czasie całego powstania długa walka pozycyjna. Plac był centrum okręgu ŻZW. W domu nr 7 znajdował się sztab główny ŻZW. Właśnie na placu Muranowskim, w domu nr 17, powiewały polska i żydowska flaga (jedyna flaga ŻOB zdobyta przez Niemców po zdobyciu bunkra Anielewicza miała kolor czerwony). Do piwnicy domu nr 7 prowadził tunel, przez który ŻZW przez cały czas otrzymywał z miasta broń i amunicję. Łącznie bojownicy ŻZW wykopali 6 tuneli w różnych częściach getta. Jeden z nich został przez Niemców odkryty jeszcze przed powstaniem. ŻOB nie miała ani jednego tunelu. Właśnie tą drogą w nocy z 18 na 19 kwietnia Józef Lejbski, związany z AK, dostarczył ciężki karabin maszynowy. Zainstalowany na strychu domu nr 17 CKM znacznie wzmocnił siły ŻZW. W walkach 19 kwietnia na placu Muranowskim Niemcy stracili jeszcze jeden czołg i ponad stu ludzi. Zdobyć pozycji ŻZW wówczas nie byli w stanie. Stało się to dopiero 22 kwietnia.
Kierujący pacyfikacją getta brigadenführer SS Juergen von Stroop w więzieniu w rozmowach z Kazimierzem Moczarskim przyznał, że "problem flag miał wielkie znaczenie polityczne i moralne". Jednoczyły naród wokół prawowitego rządu, "ale szczególnie Polaków i Żydów". Nawet niemiecki zbrodniarz wiedział, że nie było to możliwe pod czerwoną flagą. Reichsführer Himmler wrzeszczał do telefonu: "Stroop, musisz za wszelką cenę zwalić te dwie flagi!"[6]. Stroop dostał za pacyfikację getta Żelazny Krzyż I klasy...

Bohaterstwo sojuszników
Wydawało się wówczas, że powstanie zostało zdławione, ale 27 kwietnia z pomocą pospieszyły oddziały Armii Krajowej. Oddział majora Henryka Iwańskiego przeszedł przez tunel i rozpoczął walkę z Niemcami. Równocześnie na placu Muranowskim atakowali Niemców żołnierze ŻZW. Oba oddziały się połączyły. Stroop w swoim raporcie skierowanym do Krakowa tak opisał wspólną walkę ŻZW i AK: "Główna żydowska grupa bojowa, w której uczestniczą również polscy bandyci, wycofała się pierwszego albo drugiego dnia do miejsca zwanego placem Muranowskim. Tam została wzmocniona przez znaczną liczbę polskich bandytów. (...) Na dachu betonowego budynku zatknęli oni flagę żydowską i polską, jako znak wojny przeciwko nam"[7].
Części ŻZW Polacy zaproponowali wyjście z getta i przeprawienie się na "stronę aryjską". Jednak Dawid Apfelbaum odmówił pozostawienia getta, ponieważ nie miał łączności z wieloma grupami ŻZW znajdującymi się w innych miejscach. Wyszła jedynie niewielka część bojowników, 34 osoby, wynosząc wielu rannych. Odprowadzało ich wielu Żydów, którzy nie brali udziału w walkach. Polacy przez kilka godzin osłaniali ich ewakuację, ponosząc duże straty. Major Iwański został ranny, jego syn Roman i brat Edward zginęli. Niemcy stracili ponad stu ludzi i jeden czołg. W walkach 27 kwietnia ciężko ranny został Dawid Apfelbaum, który zmarł następnego dnia. 29 kwietnia pozostali bojownicy ŻZW, którzy do tego czasu stracili wszystkich swoich dowódców, opuścili getto przez tunel muranowski i zostali rozlokowani w lasku michalińskim. Na tym zasadnicze walki się zakończyły. Rozpoczęło się przeczesywanie getta i likwidowanie poszczególnych bunkrów.

Ostatnie dni powstania
Z raportu Stroopa: "Przebieg operacji 29.04.43. (...) Łącznie odkryto 36 bunkrów przeznaczonych do zamieszkania. Z tych i innych miejsc schronienia wyciągnięto 2359 Żydów, wśród nich 106 zginęło w walce (...). Siły: jak wczoraj, strat nie ma. Przebieg operacji 2.05.43. Znaleziono 27 bunkrów (...). Wśród rannych - 4 niemieckich policjantów, 4 polskich policjantów. 6.05.43 (...). Ranny został Unterscharführer SS (...). Łącznie zlikwidowano 47 bunkrów, 2 ludzi z oddziału zaporowego zostało rannych".
Jak widzimy, w czasie likwidacji bunkrów (łącznie zniszczono ich 631) Niemcy ponieśli pewne straty. Ale te straty (106 Żydów zginęło w walce i ani jeden Niemiec nie został nawet ranny) są zupełnie nieporównywalne ze stratami z pierwszych dni. Ostatecznie powstanie zostało zdławione 5 czerwca, kiedy doszło do ostatniego starcia z Niemcami. Wszystko odbywało się na wspomnianym placu Muranowskim. Tym razem jednak walkę z Niemcami toczyła grupa Żydów ze świata przestępczego, niemająca związku z ŻZW czy ŻOB. W szczytowym momencie operacji poszukiwania i niszczenia bunkrów niewielka grupa bojowników ŻZW przeniknęła do getta ze strony aryjskiej i 5-6 maja wyprowadziła do miasta żydowskich cywilów. Osłaniając ich odwrót, 6 maja prawie wszyscy zginęli.

Ewakuacja ŻOB
Na początku maja kierownictwo ŻOB odkryło przejście przez kanalizację i opuściło getto. Być może uciekliby wcześniej, ale nie znali drogi, gdyż nie mieli własnych tuneli. Opuszczając getto, porzucili rozproszone grupy swoich bojowników znajdujących się w innych miejscach. Ze wspomnień jednego z członków kierownictwa ŻOB wynika, że odmówili przy tym zabrania ze sobą kilku cywilnych i bezpartyjnych Żydów, którzy prosili o pomoc.
Mordechaj Anielewicz odmówił ucieczki. 8 maja jego bunkier został otoczony przez Niemców. Anielewicz zastrzelił się razem ze swoimi bojownikami. Według niektórych, być może mniej wiarygodnych świadectw, Anielewicz zastrzelił się wcześniej, nim bunkier został otoczony przez Niemców.

Przewodził Apfelbaum, nie Anielewicz
"Jak wynika z przytoczonego materiału, podstawowej walki z Niemcami nie prowadzili `pacyfiści` z ŻOB, a `militaryści` z ŻZW. Spośród 1300 zabitych i rannych Niemców ŻOB zabiła ledwie ponad setkę. Zgodnie z tym, prawdziwym dowódcą powstania należy uznać nie Mordechaja Anielewicza, a porucznika Dawida Apfelbauma" [pośmiertnie awansowanego do stopnia majora WP - dop. WM] - uważa Swiszczew.
Cytowany żydowski publicysta zdecydowanie odrzuca oszczercze pomówienia Armii Krajowej o bezczynne przyglądanie się zagładzie getta: "Należy uznać za oszczercze twierdzenia dowódców ŻOB (a wszyscy oni oprócz Anielewicza przeżyli) i polskich komunistów o odmowie przez AK pomocy dla walczących w getcie. Oczywiście, półmilionowa Armia Krajowa mogłaby okazać większą pomoc, ale czy można ją za to winić?".

Wołanie o prawdę
W książce "Getto walczy", opublikowanej niedługo po wojnie, Edelman w ogóle nie wspomina ŻZW. Inny żobowiec, Icchak Cukierman, mówił lekceważąco o tej organizacji. Istnieją jednak świadectwa szeregowych członków ŻZW. Jeszcze w 1946 r. ukazała się niewielka broszura "Prawda o powstaniu w Getcie Warszawskim". Wydano niektóre wspomnienia członków ŻZW. W latach 60. posiadane materiały zebrano i usystematyzowano w książce Chaima Lazara-Litai pt. "Masada w Warszawie". Dodajmy jeszcze "Muranowską 7" Lazara, wydaną w 1966 r. Trzy lata wcześniej Dawid Wdowiński wydał w Nowym Jorku książkę "And we are not saved", w której wydawca przedstawił go jako jednego z przywódców powstania w warszawskim getcie. Warto też wspomnieć książkę Mariana Apfelbauma "Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim", której wartość starała się pomniejszyć Anka Grupińska w "Tygodniku Powszechnym" ("Zgubne szukanie (jedynej) prawdy historycznej", 29.06.2003). Chodziło o niebagatelną "zgubną" prawdę: Apfelbaum przypomniał m.in. rolę AK jako sojuszniczki żydowskich powstańców.

Bezmiar kłamstw czy przeszłości?
Nawet doktor Marek Edelman, jeden z żobowskich uczestników powstania, niegdyś nazywał żołnierzy ŻZW "faszystami". Przekonywał, że to ŻOB dowodziła powstaniem. Później w książce-wywiadzie "`Strażnik` Marek Edelman opowiada" starał się "zamulić" przeszłość. "Nie to ważne, kto i gdzie strzelał, jak i którędy przeskoczył. Nie chodzi mi o dawanie świadectwa żołnierskiej dzielności" - tłumaczył. Równie Edelman niechętnie odniósł się do faktów w rozmowie z Hanną Krall, gdy przyznał, że w powstaniu walczyło co najwyżej 200-220 bojowców z jego organizacji. "To nie ma znaczenia" - tłumaczył rosyjskiemu Żydowi Michaiłowi Rumerowi-Zarajewowi. "Wszystko jest niczym wobec bezmiaru przeszłości"[9].
Szczególnie prawda wydaje się nieważna dla niektórych żydowskich badaczy.

(Nie)sława żobowców i przedsiębiorstwo holokaust
Próby przypomnienia prawdziwej roli ŻZW podjął się Paweł Szapiro na łamach "Rzeczpospolitej" ("Żydowski Związek Wojskowy - biała plama historii", 5-6.07.2003 oraz tamże: "Historia nieznana. Żydowska Organizacja Bojowa, Żydowski Związek Wojskowy. Krótki kurs zapamiętywania i zapominania"). Szapiro bez ogródek pisze o niegodnej roli żobowskich propagandzistów, którzy na trupie ŻZW zbudowali własną legendę: "Aby dać się zapamiętać, a potem nie dać się zapomnieć, nie wystarczy posługiwać się karabinem, trzeba też imać się bez przerwy broni strategicznej: czcionki (...). Na przykład na wysłanej z kraju `liście londyńskiej`, zawierającej imiona żobowców zamordowanych w powstaniu w getcie, wpisano także nazwiska osób niemających z wydarzeniem nic wspólnego, ale bliskich politycznie. Rzekłbym, że dopisującemu pomógł nadmiar pamięci" - pisze Szapiro. Jego zdaniem, żobowcy stanowią jeden z filarów przedsiębiorstwa holokaust. Zderzenie z prawdą o głównym udziale w powstaniu ŻZW, który wspierała AK, z pewnością popsułoby interes ruchom roszczeniowym. Żądać odszkodowania od sojusznika nie wypada, ale od "polskiego antysemity" - dużo łatwiej...
"Sześćdziesiąt lat minęło od czasu wybuchu powstania w getcie warszawskim. Ponieważ przeszło ono do legendy - powinno zostać uwolnione od uprzedzeń politycznych i winno zostać opisane jak najbliżej rzeczywistego przebiegu wydarzeń. To jest dług, który jesteśmy winni bohaterom powstania" - ocenił Moshe Arens w "The Jerusalem Post", ubolewając nad tym, że polegli żołnierze ŻZW nie mogli napisać swojej historii. Jednak krew bohaterów okradzionych z chwały i pamięci nie przestaje napędzać trybów przemysłu holokaustu. Bezczelność przywódców Światowego Kongresu Żydów, którym potrzebny jest "polski współudział" w powstaniu obozu Auschwitz, jest tego najnowszym przypomnieniem. Są mocne przesłanki, że prawda o polsko-żydowskim braterstwie broni AK - ŻZW nie zostanie uwieczniona we współtworzonym m.in. za polskie pieniądze Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie, jeżeli wyraźnie nie zażąda tego strona polska.
Historyczne "zabójstwo" bohaterów polsko-żydowskiego braterstwa broni zadało głębokie i dotąd niezabliźnione rany pamięci obu narodów. Dopóki w imieniu rzeczywistych bohaterów getta wykrzykują uzurpatorzy ich chwały, domagając się dziesiątek miliardów dolarów tzw. odszkodowania, dopóty obraz Żyda w oczach Polaka - i odwrotnie - będzie wykrzywiony. Nie jest więc możliwa pełna normalizacja stosunków między naszymi narodami bez pamięci o pięknych kartach wspólnej historii i usunięcia wszelkich ognisk jej instrumentalizacji.
Waldemar Moszkowski

[1] Zob. http://www.shalomnewyork.com/authors/schwartz/warshaw.php.
[2] Zob. http://www.freeman.org/monline/may03/arens.htm.
[3] Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn, "Strażnik Marek Edelman opowiada", Wydawnictwo Znak, 1999.
[4] Tamże, s. 76-77.
[5] Tamże.
[6] Moshe Arens, The Changing Face Of Memory: Who Defended The Warsaw Ghetto?,
The Jerusalem Post, 23.04.2003.
[7] Tamże.
[8] Tamże.
[9] Zob. http://berkovich-zametki.com/Nomer32/Rumer1.htm.
[10] Zob. http://berkovich-zametki.com/Nomer32/Gorelik1.htm.